Wpływ hałasu środowiskowego na zachowanie dzieci i ich zdolności do czytania ze zrozumieniem

Niniejsze opracowanie stanowi wstęp do 3 edycji badania Decybele Przyszłości, w którym chcemy rozmawiać z władzami szkół w Polsce na temat problemu hałasu oraz jak on wpływa na dzieci. 

W grudniu 2024 roku Europejska Agencja Środowiskowa dostarczyła informacji na temat wpływu hałasu środowiskowego z transportu drogowego, kolejowego i lotniczego na zdolności czytania oraz zachowanie dzieci w Europie, podkreślając potrzebę konkretnego działania przez kraje członkowskie EEA (Europejskiej Agencji Środowiskowej) w ramach Dyrektywy UE dotyczącej hałasu środowiskowego (END – Environmental Noise Directive, czyli Dyrektywa dotycząca hałasu środowiskowego – 2002/49/WE).

Wpływ hałasu transportowego na zdrowie dzieci

Hałas środowiskowy pochodzący z transportu, takiego jak pojazdy, pociągi czy samoloty, jest jednym z najbardziej szkodliwych czynników środowiskowych dla zdrowia w Europie, zaraz po zanieczyszczeniu powietrza. Życie w obszarze dotkniętym hałasem transportowym wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju wielu problemów zdrowotnych, w tym chorób sercowo-naczyniowych, metabolicznych i psychicznych. Długotrwała ekspozycja na hałas transportowy może również negatywnie wpływać na dzieci, które znajdują się w kluczowej fazie nauki i rozwoju. 

Coraz więcej dowodów wskazuje, że dzieci narażone na hałas transportowy w szkole lub w domu są bardziej podatne na określone problemy poznawcze, trudności w nauce, problemy behawioralne oraz otyłość. Ponadto najnowsze badania dotyczące rozwoju poznawczego młodzieży wykazały związek między hałasem drogowym a lękiem, a także sugerują, że ekspozycja na hałas transportowy we wczesnym dzieciństwie może prowadzić do problemów psychicznych w dorosłości. Na podstawie najnowszych dowodów niniejsze opracowanie przedstawia szacunkowy wpływ hałasu transportowego (drogowego, kolejowego i lotniczego) na zdolności czytania i zachowanie dzieci w Europie.

Ekspozycja populacji Europy na hałas transportowy

Hałas transportowy, szczególnie drogowy, stanowi poważny problem środowiskowy w Europie. Ponad 20% populacji UE, w tym dzieci, mieszka na obszarach, gdzie poziomy hałasu drogowego są szkodliwe dla zdrowia. W wielu obszarach miejskich odsetek ten jest znacznie wyższy i sięga nawet 50%. Około 14 milionów dzieci w wieku 6-17 lat w Europie (w tym Islandii, Norwegii i Szwajcarii) jest narażonych na średnie poziomy hałasu transportowego wynoszące co najmniej 55 dB (a przypomnijmy, że dozwolona norma w Polsce w dużych miastach to 65 db). Najnowsze badania wskazują jednak, że ryzyko problemów poznawczych i behawioralnych u dzieci zaczyna wzrastać już przy poziomach hałasu poniżej tego progu w szkołach. Dodatkowo inne badania wykazały negatywne skutki związane z ekspozycją dzieci na hałas drogowy w domu. 

Ocena wpływu hałasu transportowego na zdrowie dzieci

Analiza obejmuje dane dotyczące populacji narażonej na poziomy hałasu przekraczające 55 dB Lden (poziom dzienno-wieczorno-nocny) pochodzącego z głównych dróg, linii kolejowych oraz lotnisk. Uwzględnia również dane z obszarów miejskich o liczbie mieszkańców przekraczającej 100 tys., zgodnie z wytycznymi Dyrektywy 2002/49/WE. W tabeli nr 1 przedstawiono kluczowe aspekty oceny ryzyka zdrowotnego wynikającego z hałasu dla dzieci w Europie.

Na podstawie aktualnych danych, Europejskie Centrum Tematyczne ds. Zdrowia Ludzkiego i Środowiska, oszacowało zakres wpływu hałasu transportu drogowego, kolejowego i lotniczego na zdolności czytania oraz zachowanie dzieci w Europie. 

Wpływ na zdolności czytania

W przypadku zaburzeń zdolności czytania odnotowano następujące dane (ilość dzieci dotkniętych problemami z czytaniem, a wpływ konkretnego źródła hałasu):

• Transport drogowy: 116 500 przypadków poza obszarami miejskimi i 341 000 w miastach (łącznie 457 500)
• Transport kolejowy: 41 800 przypadków poza miastami i 38 600 w miastach (łącznie 80 400)
• Transport lotniczy: 5 000 przypadków poza miastami i 2 900 w miastach (łącznie 7 900)

Łączna liczba dzieci dotkniętych zaburzeniami czytania wynosi 545 800, z czego 163 300 poza obszarami miejskimi i 382 500 w miastach.

Wpływ na zachowanie

W zakresie trudności behawioralnych zaobserwowano (ilość dzieci z problemami, a wpływ konkretnego źródła hałasu):

• Transport drogowy: 11 200 przypadków poza miastami i 39 700 w miastach (łącznie 50 900)
• Transport kolejowy: 3 100 przypadków poza miastami i 4 600 w miastach (łącznie 7 700)
• Transport lotniczy: 200 przypadków poza miastami i 400 w miastach (łącznie 600)

Całkowita liczba dzieci z trudnościami behawioralnymi wynosi 59 200, z czego 14 500 poza obszarami miejskimi i 44 700 w miastach.

Powyższe dane dane dotyczą 32 krajów członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego (z wyłączeniem Turcji) za rok 2022.

Szacuje się, że w Europie prawie 550 000 przypadków zaburzeń zdolności czytania rocznie jest spowodowanych środowiskowym hałasem transportowym. Większość tych przypadków (84%) wynika z hałasu pochodzącego z ruchu drogowego, szczególnie w obszarach miejskich, następnie z ruchu kolejowego (15%) i transportu lotniczego (około 1%). Dodatkowo, prawie 60 000 przypadków trudności behawioralnych rocznie jest związanych ze środowiskowym hałasem transportowym w Europie, gdzie ponownie większość (około 86%) przypadków wynika z hałasu drogowego, głównie w obszarach miejskich.

Nierównomierne i niepełne pokrycie prowadzi do niedoszacowania wpływu hałasu.

Obliczony wpływ 550 000 przypadków zaburzeń czytania i 60 000 przypadków trudności behawioralnych spowodowanych hałasem środowiskowym należy uznać za niedoszacowany. Wynika to przede wszystkim z faktu, że dane raportowane w ramach Dyrektywy w sprawie hałasu w środowisku nie obejmują kompleksowo wszystkich dróg, sieci kolejowych, lotnisk i aglomeracji. Obejmują one jedynie drogi, po których przejeżdża ponad trzy miliony pojazdów rocznie, linie kolejowe z ponad 30 000 przejazdów pociągów rocznie, lotniska z ponad 50 000 operacji rocznie oraz aglomeracje liczące ponad 100 000 mieszkańców.

Oprócz tego ograniczonego zasięgu, nie wszystkie miasta mapują hałas drogowy i kolejowy na wszystkich, czy nawet większości ulic. Niektóre miasta mapują większość swoich ulic, podczas gdy inne mapują tylko te najbardziej ruchliwe. W rezultacie występuje nie tylko niedoszacowanie wpływu wynikające z ograniczeń zasięgu Dyrektywy, ale także znaczące niedoszacowanie w niektórych obszarach miejskich wynikające z niekompletnego mapowania hałasu. Kraje, które przeprowadzają kompleksowe mapowanie dróg miejskich i ulic, są w lepszej pozycji do uchwycenia rzeczywistej skali wpływu środowiskowego hałasu transportowego. Chociaż np. Warszawa czy Wrocław mają całkiem solidnie przygotowane Strategiczne Mapy Hałasu, to np. Łódź ma niekompletne dane dotyczące niektórych obszarów miasta. 

Wreszcie, wpływ hałasu transportowego na dzieci może rozpoczynać się przy poziomach niższych niż progi sugerowane w Dyrektywie 2002/49/WE.

Możliwe interwencje

Obecnie istnieje ograniczona liczba środków politycznych, które ograniczają narażenie dzieci na hałas transportowy. W Polsce w ogóle ciężko zauważyć chęć walki z zanieczyszczeniem hałasem – pomimo skazującego wyroku TSUE z 2023 roku. 

Najistotniejsze zalecenia w tej kwestii wydała Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Wytyczne WHO dotyczące hałasu środowiskowego jeszcze z roku 1999, zalecają, aby poziom hałasu na placach zabaw przy szkołach nie przekraczał 55 dB(A), natomiast wewnątrz sal lekcyjnych nie powinien on przekraczać 35 dB(A).

Zmniejszenie ekspozycji dzieci na hałas środowiskowy pochodzący z transportu drogowego, kolejowego i lotniczego w domu i w szkole może zatem pomóc w redukcji przypadków zaburzeń czytania i problemów behawioralnych. Badania wykazały, że obniżone poziomy hałasu transportowego mogą łagodzić negatywne skutki u dzieci, takie jak deficyty funkcji poznawczych, podwyższone biomarkery stresu i niższa postrzegana jakość życia, co podkreśla potencjalne korzyści strategii ograniczania hałasu. Co istotne, niektóre badania pokazują również, że deficyty poznawcze mogą z czasem ustępować po wyeliminowaniu źródła hałasu. Podkreśla to konieczność podejmowania szybkich działań i długoterminowego planowania na obszarach, gdzie dzieci mogą być narażone na hałas transportowy. Ponadto badania oceniające interwencje, takie jak modyfikacje budynków szkolnych, wykazały poprawę w zakresie zwiększonej koncentracji uczniów i zmniejszonej agresji. Interwencje zwiększające świadomość również przyniosły pozytywne rezultaty u dzieci w zakresie zrozumienia hałasu jako zanieczyszczenia.

Zestawienie możliwych środków łagodzących, które można wdrożyć w szkołach i w środowisku domowym w celu zmniejszenia wpływu hałasu transportowego na zdrowie dzieci:

Szkoła

1. Projektowanie budynków szkolnych w celu minimalizacji narażenia na hałas zewnętrzny, poprzez umieszczanie sal lekcyjnych z dala od ruchliwych dróg lub wdrażanie buforów redukujących poziom hałasu wewnątrz szkół.
2. Sadzenie drzew i krzewów lub instalacja wałów ziemnych wokół budynków szkolnych jako naturalnych barier dźwiękowych.
3. Tworzenie stref ciszy wokół szkół poprzez uspokojenie ruchu i ograniczenie prędkości na pobliskich ulicach.
4. Wykorzystanie technologii redukcji hałasu w infrastrukturze transportowej (nawierzchnie niskoszumowe, opony niskoszumowe, ciche samoloty).
5. Izolacja akustyczna: okna dźwiękoszczelne, ekrany akustyczne, drzwi izolowane i panele akustyczne (z uwzględnieniem potencjalnych problemów z przegrzewaniem lub wentylacją).
6. Wdrażanie programów świadomości hałasu dla uczniów i personelu.
7. Zachęcanie do praktyk sprzyjających cichszemu środowisku nauki.

Dom

1. Interwencje/polityki mające na celu redukcję emisji hałasu drogowego, kolejowego i lotniczego w obszarach mieszkalnych: obejmuje to niższe limity prędkości, środki uspokojenia ruchu oraz ograniczenia operacyjne na lotniskach i dla kolei.
2. Środki inżynieryjne: wykorzystanie technologii redukcji hałasu w infrastrukturze transportowej, takich jak nawierzchnie niskoszumowe, samoloty niskoszumowe, ciche opony itp.
3. Środki planowania urbanistycznego: tworzenie stref buforowych wokół budynków mieszkalnych oraz orientowanie budynków w celu zminimalizowania ekspozycji na hałas transportowy.
4. Zagospodarowanie terenu i obszary zielone: tworzenie terenów zielonych wokół obszarów mieszkalnych w celu zapewnienia cichych miejsc z dala od źródeł transportu. Sadzenie drzew, krzewów lub instalowanie wałów ziemnych wokół budynków mieszkalnych może działać jako naturalna bariera dźwiękowa, pochłaniając i odbijając hałas ze źródeł transportowych.
5. Lokalizacja sypialni dzieci i miejsc zabaw: umieszczanie z dala od obszarów dotkniętych hałasem transportowym, aby uniknąć ekspozycji na hałas transportowy w porze nocnej.
6. Dźwiękoszczelność okien i drzwi, a także dźwiękochłonna izolacja ścian i sufitów od strony dróg, kolei lub lotnisk: ważne jest jednak, aby wziąć pod uwagę, że niektóre z tych środków mogą prowadzić do potencjalnych problemów, takich jak przegrzewanie lub ograniczona wentylacja.

Wnioski

Bardzo duża część populacji w Europie – ponad 20% – jest narażona na długotrwałe oddziaływanie hałasu transportowego na poziomach uznawanych za szkodliwe dla zdrowia. W konsekwencji szacuje się, że taki sam odsetek dzieci jest również narażony na poziomy hałasu, które mogą mieć szkodliwy wpływ na ich rozwój w procesie uczenia się. Według ostrożnych szacunków, w Unii Europejskiej, ponad 500 000 dzieci ma zaburzone zdolności czytania z powodu hałasu transportowego pochodzącego z transportu drogowego, kolejowego i lotniczego. Dodatkowo prawie 60 000 dzieci może doświadczać trudności behawioralnych. Biorąc pod uwagę dużą liczbę dzieci narażonych na hałas transportowy w środowisku mieszkalnym i w szkołach, wdrażanie polityk mających na celu redukcję hałasu transportowego mogłoby pomóc w łagodzeniu jego szkodliwego wpływu na proces uczenia się.

Działania, dzięki którym możemy zmniejszyć ekspozycję na hałas zarówno w domu, jak i w szkołach zminimalizowałyby omawiane niekorzystne skutki dla dzieci, które mogą wpływać na ich możliwości życiowe i jakość życia przez całe życie. W kontekście zdrowia publicznego, a także przyszłości dzieci – w tym potem ich konkurencyjności na rynku pracy – inwestycje w tworzenie przyjaznego, pozbawionego hałasu środowiska akustycznego, są inwestycjami w rozwój naszego kraju. 

Artykuł powstał w ramach 3 edycji badania “Decybele Przyszłości”, które skierowane jest do ponad 1900 szkół podstawowych działających na terenie województwa mazowieckiego.