Hałas w środowisku edukacyjnym nie jest jedynie uciążliwością – to systematyczne naruszenie fundamentalnych praw człowieka, które dotyka milionów dzieci w Europie i na świecie.
Najnowsze badania pokazują, że 550 000 dzieci w Europie cierpi na zaburzenia czytania spowodowane hałasem transportowym, a międzynarodowe orzecznictwo coraz wyraźniej uznaje nadmierny hałas za pogwałcenie podstawowych praw do edukacji, zdrowia i rozwoju.
W 2023 roku Komitet ONZ ds. Praw Dziecka wydał przełomowy Komentarz Generalny nr 26, po raz pierwszy potwierdzając prawo dzieci do czystego, zdrowego i zrównoważonego środowiska. Jednocześnie Europejski Trybunał Praw Człowieka w styczniu 2025 roku ustanowił precedens, po raz pierwszy uznając zanieczyszczenie środowiska za naruszenie prawa do życia. Te rozwoje prawne, w połączeniu z rosnącą liczbą dowodów naukowych, tworzą solidną podstawę dla uznania hałasu za poważne naruszenie praw człowieka wymagające natychmiastowej interwencji państw.
Artykuł 26 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka a prawo do edukacji
Artykuł 26 PDPC stanowi, że „każdy ma prawo do nauki” i że edukacja „ma zmierzać do pełnego rozwoju osobowości ludzkiej”. Hałas tła powyżej 35 dB(A) w salach lekcyjnych systematycznie uniemożliwia realizację tego prawa, zakłócając procesy uczenia się, koncentrację i rozwój poznawczy dzieci.
Badania neurobiologiczne z Uniwersytetu Merz (2022) wykazały, że dzieci narażone na hałas wykazują zmiany w grubości kory mózgowej w obszarach odpowiedzialnych za przetwarzanie języka. Te odkrycia dowodzą, że hałas powoduje nieodwracalne zmiany strukturalne w rozwijającym się mózgu, bezpośrednio naruszając zdolność do „pełnego rozwoju osobowości”, jak wymaga tego Artykuł 26.
Europejska Konwencja Praw Człowieka – Artykuł 8
Europejski Trybunał Praw Człowieka wykształcił linię orzeczniczą uznającą hałas za naruszenie Artykułu 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego). Przełomowa sprawa Deés przeciwko Węgrom (2010) ustanowiła, że państwa mają obowiązek nie tylko starań, ale rezultatu – gdy hałas znacznie przekracza normy prawne, państwo musi zapewnić skuteczne jego ograniczenie.
W styczniu 2025 roku ETPC wydał przełomowe orzeczenie, po raz pierwszy uznając zanieczyszczenie środowiska za naruszenie Artykułu 2 (prawo do życia). To orzeczenie podnosi standard ochrony, wymagając od rządów działania „proaktywnego, sumiennego i terminowego” w kwestiach środowiskowych, w tym hałasu.
Konwencja o Prawach Dziecka ONZ
Komentarz Generalny nr 26 z 2023 roku po raz pierwszy oficjalnie potwierdza prawo dzieci do czystego środowiska. Komitet ONZ uznał, że degradacja środowiska „może skutkować zamknięciami szkół, zakłóceniami, porzucaniem nauki i niszczeniem szkół”. Ten dokument ustanawia prawną podstawę dla ochrony środowiska akustycznego jako elementu podstawowych praw dzieci.
Artykuły 24 (prawo do zdrowia), 28 (prawo do edukacji) i 29 (cele edukacji) KPD wyraźnie zobowiązują państwa do uwzględnienia „niebezpieczeństw i ryzyka zanieczyszczenia środowiska” w ochronie dzieci.
* * *
Nowy trend w orzecznictwie klimatycznym podkreśla prawa przyszłych pokoleń. Już ponad 33 sprawy oparte na prawach klimatycznych obejmuje dzieci jako powodów, argumentując, że obecne pokolenia nie mogą narażać przyszłych na szkody środowiskowe.
Montana w 2023 roku wydała przełomowy wyrok uznający, że 16 młodych ludzi, którzy złożyli pozew, ma konstytucyjne prawo do „czystego i zdrowego środowiska”. To pierwszy amerykański przypadek uznania szkód środowiskowych za naruszenie konstytucji.
ETPC rozwinął doktrynę zgodnie z którą państwa mają obowiązki ochrony obywateli przed szkodliwym środowiskiem, a więc także przed hałasem. To wykracza poza unikanie tworzenia hałasu przez państwo i obejmuje regulację prywatnych źródeł hałasu.
Wspomniane orzeczenie ETPC z stycznia 2025 roku tworzy nowy standard „pozytywnego obowiązku rezultatu”, wymagając od rządów „proaktywnego, sumiennego i terminowego” działania w sprawach środowiskowych.
W związku z tym Polska ma obowiązek:
- Regulacyjny: Ustanawianie i egzekwowanie standardów hałasu – w tym dla placówek edukacyjnych
- Monitorujący: Systematyczna ocena poziomów hałasu i wpływu na zdrowie
- Konsultacyjny: Zaangażowanie społeczności w planowanie zarządzania hałasem
- Inwestycyjny: Zasoby na ulepszenia akustyczne – również w istniejących i nowych szkołach
- Ochronny: Mówiąc o dzieciach mamy na myśli wzmocnioną ochronę dla uczniów ze szczególnymi potrzebami – w tym w spektrum autyzmu oraz wyzwaniami np. w komunikacji.
Czas na działanie jest teraz. Prawo międzynarodowe, dowody naukowe i skuteczne modele implementacji istnieją. Brak działania to nie tylko zaniedbanie – to systematyczne naruszanie podstawowych praw najmłodszych i najbardziej bezbronnych członków naszych społeczeństw. Politycy często mówią o przyszłości Polek i Polaków – czas, aby słowa przekuć w czyny i chronić obecne i przyszłe pokolenia przed szkodliwymi poziomami hałasu.
